---

Ailgodi’r tŷ: Cyfeillach Waldo a D.J.

Darlith Goffa Cymdeithas Waldo, Abergwaun, Medi 2017

Ga’i ddiolch am y geiriau caredig o groeso ac am y fraint o gael
bod yn rhan o’r noson hon heno a chael traddodi darlith flynyddol
Cymdeithas Waldo. Mae’n rhoi pleser mawr i mi fel rhywun sydd
wedi bod yn ymhel â gwaith y ddau dan sylw am flynyddoedd
maith; fel D. J. rwy’n dipyn o ‘sirgâr anobeithiol’ ond mae fy
ngwreiddiau i’n ddwfn iawn yng ngogledd y sir hon hefyd ac am
bob math o resymau mae bod yma heno yn rhoi pleser mawr iawn
i mi.

Go brin bod rhaid i mi ymddiheuro am rannu fy sylw rhwng D. J. a
Waldo, ac am ddod â’r ddau ynghyd. Prin ei bod hi’n briodol a
dweud y gwir, er mor hynod ac athrylithgar oedd e fel dyn a bardd,
i ni feddwl am Waldo, lladmerydd mawr cyfeillach a brawdoliaeth
fel rhyw enaid ar wahân i bawb arall - onid yw byrdwn mawr ei
ganu yn ein cymell i ystyried cyfeillgarwch, partneriaeth, cwmni’r
brodyr? Ac un o’i frodyr ffyddlonaf am ran helaeth o’i daith ar y
ddaear yma oedd D. J. - Mae’r ymadrodd a gynhwysais i yn nheitl
y sgwrs hon heno, 'Ailgodi’r tŷ', wedi’i godi o gywydd Waldo i’w
gyfaill. Mae’n cynnwys un o ddelweddau creiddiol barddoniaeth
Waldo, ‘y t?’, ac mae’n mynegi dymuniad y ddau i adfer ac i
adfywio bywyd eu bro a’u cenedl. Mae’r gwaith o gadw’r tân,
ailgodi’r tŷ yn parhau, yn wir mae e’n ddiddiwedd ac mewn ffordd
fach ryn ni yma heno wrth yr un gwaith, yn wir mae pawb ohonoch
chi sydd wrthi gydag unrhyw wedd ar y bywyd a'r diwylliant
Cymraeg yn olyniaeth Waldo a D. J. yn ailgodi’r tŷ, ac mae
achlysur fel hwn heno yn fodd i ni ddwyn ysbrydoliaeth ac
anogaeth newydd o’u cyfraniad nhw.

Dau o arwyr ein cenedl ni sydd dan sylw heno, felly, dau a
dreuliodd y rhan helaethaf o’u hoes yn y sir hon, ac a ddehonglodd
eu profiadau yng nghymdeithasau Sir Benfro mewn ffordd a
greodd weledigaeth a geisiai ysbrydoli cenedl a chenhedlaeth. Un
yn frodor a'r llall yn ddyn dŵad, ond dyn dŵad a fu yma am dros
hanner can mlynedd. Roedd D. J. bedair blynedd ar bymtheg yn
hŷn na Waldo, yn ddigon hen i fod yn dad iddo fe. Bachgen ysgol
yn Arberth oedd Waldo pan benodwyd D. J. i staff yr Ysgol Sir yn
Abergwaun yn 1919. Ond pan aeth Waldo i Aberystwyth yn 1923
tebyg iawn bod y chwedlau am D. J. yn dal yn fyw. Ar ôl dychwelyd
i’r sir ar ôl dyddiau coleg, dyna Waldo yn ei gadael yn anfoddog ac
mewn amgylchiadau dyrys yn 1942, a’i alltudiaeth yn y 40au yn un
ingol ac anodd. D. J. wedyn yn dymuno gadael Abergwaun ond yn
gorfod aros yma, yn ceisio am sawl prifathrawiaeth, gan gynnwys
yr Ysgol y byddai fe wedi caru bod yn ben arni yn fwy na’r un arall,
yr Ysgol Sir yn Llandeilo. Ond fel sy’n hysbys cafodd D. J. fynd
adref i farw mewn capel yn y filltir sgwâr yn 1970, a’r flwyddyn
ddilynol bu farw ei gyfaill mawr Waldo Williams.  Perthynas y ddau
fydd dan sylw heno, y bartneriaeth, y gynghrair rhyngddynt.

I ni roi rhai pethau amlwg iawn o’ch blaen chi ar y dechrau - mae’n
hysbys bod y ddau yn ffrindiau, yn gohebu â’i gilydd - mae’n
nodweddiadol o natur ac amodau byw’r ddau i D. J. gadw llythyrau
Waldo ato, ond i ochr arall yr ohebiaeth, hyd y gwyddom ni, fynd ar
goll. Gwyddom i Waldo lunio mwy nag un gerdd i gyfarch D. J., yn
cynnwys y cywydd mawr y byddaf yn cyfeirio ato’n fanylach; yr un
modd D. J. a luniodd y portread o Waldo a ymddangosodd yn y
Faner ac un arall yn y Ddraig Goch.  Waldo a gyfieithodd Hen Dŷ
Ffarm  ac a roddodd i ni ysgrif bwysig am D. J. yn y Gyfrol
Deyrnged iddo.  Rhoddodd y detholion o ddyddiaduron D. J. a
olygwyd gan Emyr Hywel ddarlun cyffrous i ni o’r berthynas frwd,
glos, a stormus weithiau oedd rhwng y ddau.

Pe gofynnwn i chi heno i dweud beth oedd delfryd mawr Waldo
rwy’n rhyw amau mai ‘heddwch’ neu ‘brawdoliaeth’ fyddai ar y brig.
Ac am D. J., annibyniaeth i Gymru, annibyniaeth meddwl fyddai’n
arwain at awydd am annibyniaeth wleidyddol - hynny’n ein hatgoffa
o ‘annibyniaeth barn’ Waldo, dolen gydio addas a dilys rhwng
gweledigaethau’r ddau (‘Lloegr yw hi, ni all greu hedd’). Rwyf am
geisio olrhain trywydd deallusol artistig a gwleidyddol (yn yr ystyr
ehangaf) y ddau heno, i weld i ba raddau  yr oedd y ddau yn
bwydo’i  gilydd.

Pan anwyd Waldo yn 1904 roedd D. J. hanner ffordd drwy ei
gyfnod yn ffas y glo ym Morgannwg a de Sir Gaerfyrddin. Heb
uchelgais wleidyddol ond yn hytrach yn bwriadu ymfudo i’r
America a gwneud ei ffortiwn fel rancher.  Ddaeth hynny ddim i
ben ac ymhen amser aeth adref, ailafael yn ei addysg a mynd yn
fyfyriwr h?n na’r cyffredin i Aberystwyth yn 1911.

1914

Dyma'r gyfatebiaeth gynta; pan dorrodd y Rhyfel yr oedd Waldo’n
fachgen dedwydd ym Mynachlog-ddu, wedi dysgu Cymraeg ar
fuarth yr ysgol, yn llawen gyda’i deulu ar yr adeg ddedwyddaf yn ei
hanes - y dyddiau gwell ys dywedodd e yn ‘Cysegrleoedd’ pan
roedd ‘Llygaid duon dyfnion Morvydd/ Yn ysgubo’r gorwel pell’.
Beth am D. J.?  Roedd e yn y coleg yn Aberystwyth, ac yn gweld
ei ffrindiau, bechgyn iau nag ef at ei gilydd, yn cael eu hanfon i’r
gad. Dyna i chi ei gyfaill Bill Thomas (Clunderwen, rwy’n tybio) , er
enghraifft, neu’r Dr William Thomas Penalun fel y daethpwyd i’w
adnabod wedyn. Gwrandewch ar y darn hwn o lythyr Saesneg
ganddo at D. J., neu Williams fel y cyfeiriai ef ato, dyddiedig 22
Hydref 1914. Dyma gofnod ingol fyw o’r trawma dychrynllyd
ddaeth yn ddisymwth i'r genhedlaeth hon o Gymry ifanc:
 
‘My dear old Wms,
How are you old boy I wish I were with [sic] I have had a most
terrible time. Wms anwyl oh its been awful. I joined the army
August 21st. Beginning of September I set sail from Southampton  .
. .   then for 3 weeks fought in the battle of the Aisne. Then
marched day & night via Amiens. Bethune  . . . on Tuesday 13th Oct
had a most awful day 8.30 in the morning I had a bullet in my left
shoulder & then I lay bleeding all day in burning farmhouse. No
food No help No Wms nothing but hell & that 1000 times worst [sic]
than I ever dreamt it would be. 8pm same day Germans took me a
prisoner & have looked after me well. Now I am A1 but very weak.
Wms anwyl that was a terrible day. 80% of our side killed. Yes we
were outnumbered 12 to 1 & we had no guns.Someone had
blundered. But “Ours is not to reason why Ours but to do or die"’

Roedd wedi ymuno â’r Fyddin ar 21 Awst 1914, ei ryfel yn dod i
ben ar ôl ei saethu a’i gymryd yn garcharor 13 Hydref, ar ôl bod
mewn uffern filwaith gwaeth na dim a ddychmygasai. Dyfynnir y
cofnod hwn gan William Thomas, un arall o w?r mawr Sir Benfro,
cyfaill i’r ddau dan sylw heno, am ei fod yn cyfleu’r sioc a’r arswyd
a ddaeth i ran cynifer yn ystod y blynyddoedd hyn, ys dywedodd
Waldo yn ‘Yr Hen Allt’:  - ‘Pedair blynedd hyll mewn gwaed a
llaca,/ Pedair blynedd erch ‘mysg dur a phlwm - / Hen flynyddoedd
torri calon Marged, / A blynyddoedd crino enaid Twm’.

1916

Awn ymlaen ddwy flynedd at ddwy olygfa arall; ar aelwyd Elm
Cottage, Llandysilio ceir golygfa y mae dyn bron â defnyddio ar ei
chyfer y gair hwnnw sy’n cael ei orddefnyddio, sef ‘eiconig’ - J.
Edwal Williams yn darllen cerdd Niclas y Glais, ‘Gweriniaeth a
Rhyfel’ i’w wraig Angharad, a’r plant, un ohonyn nhw o leiaf, yn
gwrando - ‘fe’m gwefreiddiwyd ganddi' meddai Waldo. Rywbryd yn
ystod y blynyddoedd hyn y cafodd Waldo y profiad hwnnw yn y
bwlch rhnwg dau gae a roddodd iddo’r sicrwydd mawr ynghylch
brawdoliaeth dyn - posib iawn mai yn 1916 yr oedd hyn, ac un
beirniad (Ned Thomas) wedi mentro gweld cysylltiad rhwng ‘y
cymylau mawr ffoadur a phererin/yn goch gan heulwen hwyrol
tymestl Tachwedd’ a brwydr fawr y Somme a ddaeth i’w phen ym
mis Tachwedd 1916. Roedd eraill a gydymdeimlai â safbwynt
gwrthfilitaraidd, anghydffurfiol Edwal Williams a’i deulu. Yng
ngholeg Aberystwyth roedd rhai a oedd yn barod i herio’r drefn,
neb yn fwy na’r stwcyn cydnerth, stwbwrn o Rydcymerau, D. J.
Williams, a oedd erbyn hyn ar fin gadael Aber am gyfnod newydd
yn Rhydychen. Roedd eisoes wedi dechrau cyhoeddi yn y wasg
Gymraeg, ambell stori, ambell ysgrif, ond dim mor heriol nac mor
debyg o dynnu nyth cacwn yn ei ben â’r ysgrif ‘Y Tri Hyn’
gyhoeddwyd yn Y Wawr  yn 1916. Bydd y frawddeg hon yn
esbonio’i theitl ac yn rhoi argraff i ni o’i chywair - ‘Tri anathema’r
dydd heddiw yw yr Ellmyn, y Sinn Ffeiniaid, a’r gwrthwynebwyr
cydwybodol, a’r mwyaf o’r rhai hyn yw’r gwrthwynebwyr
cydwybodol.' Ysgrif chwyrn yw hon, yn fflangellu rhagrith a
thaeogrwydd y Cymry ac yn dweud gair o blaid y tair carfan a
ffieiddir ganddynt.  Wrth symud y camera yn ôl i’r aelwyd yn
Llandysilio cofiwn i Waldo ddweud fod gwrthryfel y Pasg wedi
gwneud argraff fawr arno, ac iddo lunio cerdd ar yr achlysur yn 11
oed; gwyddom hefyd ar sail cerdd ddiweddarach ac enwocach fod
dysgeidiaeth yr aelwyd yn cyd-fynd â phregeth D. J. ‘ cenedl dda a
chenedl ddrwg/ Dysgent hwy mai rhith yw hyn’.

Pryd gwrddodd y ddau gyntaf? Yn sicr byddent yn dod i wybod am
ei gilydd tua’r amser yma er mai crwt oedd Waldo o hyd. Roedd D.
J. yn ymweld â Chlunderwen yng nghwmni Bill Thomas ac yn
gyfeillgar iawn gyda’i chwaer Bella am gyfnod hefyd. (Mae angen i
mi gael cadarnhad am y berthynas hon.)

1919

Ydych chi wedi dechrau gwneud y trefniadau?  Fis Ionawr 2019
byddwn yn dathlu canmlwyddiant dyfodiad D. J. Williams i’r dref
hon. Ar ôl cyfnod yn Rhydychen a orffennodd mewn siom
academaidd cafodd swydd athro yn ysgol Lewis Pengam, ond ar ôl
gweini tymor yn unig yno symud i ddysgu i Abergwaun. Ac yma y
buodd e, yn groes graen weithiau, rhaid cyfaddef, weddill ei oes,
gan olygu mai fel D. J. Williams Abergwaun y daeth Cymru i’w
nabod e, nid D. J. Rhydcymerau. Lle bynnag yr oedd e yr oedd e’n
ymroi, ac o fewn dim yr oedd e wedi bwrw i ganol bywyd
cyhoeddus y dref yma; yn ogystal â bod yn athro ysgol roedd e’n
amlwg yn y cylchoedd diwylliannol a gwleidyddol. O’r tai lojin oedd
yn gartref (cynyddol ddigysur i fachan sengl awyddus i briodi) iddo
am 7 mlynedd tan iddo briodi ddiwedd 1925, yn Kensington St i
ddechrau, yna ar Benslâd, mentrai D. J. ma’s i’r hyn a welai ef yn
Gymru daeog Brydeinllyd i geisio ei siglo hi a’i newid hi. Y wasg yw
un o’i brif gyfryngau, yn Gymraeg a Saesneg, papurau lleol a
chenedlaethol, - ysgrifau, ambell stori, sawl llythyr - a'r rhai yr oedd
e falchaf ohonyn nhw oedd y rhai rhy eithafol i’w cyhoeddi!  Roedd
yn weithgar gyda Chymrodorion Abergwaun - mudiad anghofiedig
braidd ond pwysig iawn yn y deffroad ar ôl y Rhyfel Mawr; roedd
D. J. yn trefnu siaradwyr - ei arwr dyddiau mebyd Llewelyn
Williams yn ymweld yn 1920, ei gyfaill a’i arwr newydd Saunders
Lewis yn ddiweddarach; mae e ynglŷn â’r cwmni drama yn
Abergwaun, yn trefnu, yn gwâdd cwmnïau o lefydd eraill. Fe'i cawn
yn sefydlu dosbarthiadau Cymraeg i’r W. E. A., Cymdeithas
Addysg y Gweithwyr, ym Medi 1922 . 21 Medi 1922 anfonwyd
llythyr ato gan Herbert Morgan, Coleg Prifysgol Cymru
Aberystwyth i’w hysbysu i gychwyn tri dosbarth (allanol) yn Sir
Benfro, yn Abergwaun, Hwlffordd a Mathry.  Roedd Ben Bowen
Thomas, un  o gyfeillion D. J., wedi’i benodi’n ddarlithydd. ‘A
fyddwch garediced a pharatoi’r ffordd iddo trwy fugeilio tipyn ar y
bobl a roddodd eu henw a’u haddewid i chwi y llynedd?’

Ffordd athrylithgar Waldo o ddisgrifio’i weithgarwch adeiladol
diflino oedd 'Rhoi ei aradr i’r erwau/Llywio’n hyf a llawenhau' -
darlun o D. J. yn aredig Abergwaun a Chymru.

Er llwyred ei ymroddiad i’r gweithgarwch diwylliannol hwn, fel ryn
ni wedi gweld yn barod roedd ochr galetach, fwy beirniadol i
weledigaeth D. J., ac roedd e’n chwilio am ffordd i fynegi hynny.
Ble ych-chi’n credu yr aeth e yn ystod ei wyliau cyntaf yn
Abergwaun, gwyliau’r Pasg 1919? Dala’r llong i Iwerddon a chwrdd
yn ôl yr hanes â rhai o arweinwyr y gwrthryfel yno.

1922

Yn ystod ei flynyddoedd cynnar yn Abergwaun mae’n hysbys mai’r
Blaid Lafur oedd ei gartref gwleidyddol, ac mae’n ymfalchïo mewn
un llythyr fod y rhan fwyaf o’r dynion ar staff yr Ysgol Sir yn
‘bolshies’; penllanw ei ymwneud â’r Blaid Lafur oedd bod yn
ysgrifennydd ar gyfer gogledd y sir ac yn ddirprwy asiant i’r
ymgeisydd Willie Jenkins yn 1922. Yn y fan yma gallwn ddod  â
Waldo nôl i’r llwyfan, bellach wedi dechrau ar ei flwyddyn olaf yn
ysgol Arberth, yn edmygydd mawr o Willie Jenkins a fuasai’n
wrthwynebydd ceidwadol yn ystod y Rhyfel Mawr, a hen gysylltiad
hefyd rhwng y ddau deulu. Yn sicr roedd D. J. a Waldo yn gweithio
dros yr un achos yn ffurfiol yn awr, hwyrach am y tro cyntaf.

Dyma gyfnod cyffrous yn hanes y ddau - Waldo yn mynd i Goleg
Aberystwyth, yn cyhoeddi cerddi Cymraeg a Saesneg, D. J. yn dod
yn gynyddol anniddig o fewn y Blaid Lafur ac yn dechrau siarad â'r
bobl hynny a gredai fod angen plaid newydd annibynnol i sefyll
dros hawliau Cymru, H. R. Jones, Griffith John Williams a
Saunders Lewis yn eu plith - ac yn sgil hyn Plaid Genedlaethol
Cymru yn dod i fod yn 1925.   

Pryd ddechreuodd D. J. gymryd Waldo dan ei adain, ei annog a’i
herio? Rwy’n amau’n fawr iawn a fyddai Waldo wedi cyhoeddi’r
gerdd ddychanol ‘Gweddi Cymro’ yn y Ddraig Goch, cylchgrawn y
blaid newydd ym mis Tachwedd 1926 heb fod gan D. J. ran yn y
peth. Yn wir mae ysbryd heriol, rhyfygus bron ysgrifau a llythyrau
D. J. yn cystwyo’r Cymry am eu rhagrith a’u gwaseidd-dra i’w
glywed ynddi; bron nad yw’n adleisio neges ‘Y Tri Hyn’ ddegawd
ynghynt yn y cyfeiriadau at ymddygiad Prydain yn Iwerddon:

'Mae dy gyfiawnder yn ddi-ffael -
Llosgaist gartrefi’r werin wael
Yn Ballyshantee a Tralee;
Lleddaist Connolly drosom ni'

Ac at safiad

 ‘hen gyfrinydd dwl fel Gandhi -
Barbariad croenddu, digywilydd
Yn dweud na ddylem ladd ein gilydd’

Dyw’r gerdd hon ddim yn nodweddiadol o ganu cynnar Waldo
mewn gwirionedd, ac mae dyn yn cael i demtio i weld dylanwad D.
J. yn amlwg iawn. Sdim unrhyw amheuaeth na fyddai D. J. wedi
gweld dawn Waldo a mynd ar ei ôl e, a’i annog e i’w defnyddio hi.
Wrth baratoi’r ddarlith hon rwyf wedi bod yn meddwl hwyrach
nad yw rhan D. J. fel ysgogydd a hyrwyddwr yng ngyrfa Waldo
ddim wedi’i lawn gydnabod, nid yn unig trwy bwyso ar eraill i’w
gael e i sgrifennu,( e.e. Mae 'na lythyr gan Saunders Lewis at D. J.  
dyddiedig 25 Mawrth 1928 yn diolch iddo am ei neges ac yn
dweud y bydd e’n mynd ar ofyn Waldo am gyfraniad i’r Ddraig
Goch ) ond trwy’r trafod a’r cyd-drafod ar yr aelwyd yma yn
Abergwaun a’r noddfa a’r hafan a gâi Waldo ar yr aelwyd ar ein
pwys ni fan hyn heno, 49 High St, Y Stryd Fawr, Abergwaun. ‘I mi
o hyd’, meddai Waldo yn 1965, ‘diluddedu ac ireiddio yw cyfeillach
â hwy ar yr aelwyd’ - â hwy sylwer, oherwydd roedd i Siân
Williams, heddychwraig o argyhoeddiad, a dylanwad llareiddiol yn
aml fe synhwyrwn ar ei g?r tanllyd, ran allweddol yn hyn i gyd.

Yn 1926 hefyd cyhoeddodd  D. J. gyfres o ysgrifau yn y Faner  ar
un arall o’i arwyr, George Russell neu AE, bardd, golygydd,
trefnydd, gwr â chanddo weledigaeth ynghylch adfywio
cymunedau gwledig Iwerddon.

Beth sy’n esbonio natur apêl a chyfaredd gwaith AE, a Y Bod
Cenhedlig yn arbennig, i D. J. ? ‘Fe apeliodd y llyfr yn rhyfedd ataf
o’r cychwyn cyntaf; a chredaf y gallaf ddweud heddiw, ac eithrio’r
Beibl i’r llyfr hwn gael mwy o afael arnaf na’r un llyfr arall  a brofais
erioed’ (rhagymadrodd, Y Bod Cenhedlig). Y pennawd a roes D. J.
ar ei ysgrifau ar AE yn y Faner  yn 1926  oedd ‘AE – Y proffwyd
Ymarferol’ (Fe'i hailgyhoeddwyd ar ffurf pamffled gyda’r teitl
newydd amlwg ei arwyddocâd, A. E. a Chymru.)  Y cyfuniad o’r
proffwydol a’r ymarferol a hudai D. J.; mae llythyrau cyfeillion ato
fwy nag unwaith yn datgan mai proffwyd yw rôl D. J. i fod yng
Nghymru hefyd; dyna i chi lythyr ato dyddiedig 28 Ebrill 1924 gan
Ben Bowen Thomas, yn canmol ysgrif D. J. ar de Valera yn y
Darian: ‘Rhaid iti fod yn ofalus neu fe ei yn hanesydd  ar dy
waetha. Cofia mai proffwyd yw dy waith di i fod a gadael y croniclo
i’r di-weled fel fi.' Neu ystyriwn eiriau fel rhai chwareus Saunders
Lewis ato 25 Medi 1924:   ‘Fy annwyl apostol at y genedl a’r
llwyddianusaf genhadwr’ (Roedd y llythyr yn annog D. J. i gymryd
swydd gydag Undeb y Cymdeithasau Cymraeg.)
 
Gwyddom o’i lythyrau ei fod yn benthyg llyfrau AE. i'w gydnabod,
gan gynnwys ei farddoniaeth eiriog, gyfriniol, annarllenadwy i lawer
mae’n si?r. A fu e’n porthi Waldo â gweithiau ei arwr? Do, yn sicr,
ddywedwn i. Ceir tinc o AE yn ‘Cofio’ ond y dystiolaeth gliriaf yw’r
hyn a gydnabu Waldo ei hun am un o’i linellau mwyaf un, llinell olaf
‘Mewn Dau Gae’ , ‘Daw’r Brenin Alltud a’r brwyn yn hollti’, llinell a
oedd yn  ddyledus i'r ymadrodd ‘outlawed majesty’ mewn cerdd
gan AE.

1927 ymlaen

Ar ôl graddio yn 1927 mae Waldo yn dod nôl i’w sir enedigol ac fel
D. J., yn athro ysgol. Mae'r cyfeillgarwch bellach yn blodeuo a’r
gohebu yn dechrau o ddifrif; gwnaeth D. J. gymwynas fawr â ni fel
cenedl trwy ddiogelu llythyrau Waldo ato, llawer ohonynt yn
cynnwys cerddi a sylwadau ar gefndir ei gerddi. Er na ddaeth
llythyrau D.J. at Waldo i’r golwg hawdd dyfalu mai canmol ac
annog fyddai’r nodau llywodraethol. Gwir bod D. J. yn colli
amynedd â Waldo weithiau, a hwyrach bod y.ddau yn cynrychioli
ar wahân y ddwy nodwedd a gaed yn yr un dyn AE, y cyfrinydd
ymarferol.
Roedd cyd-ddealltwriaeth ddofn rhyngddynt, serch hynny, hynny’n
amlwg yn yr ysgrifau portread a luniodd y ddau am ei gilydd ac yn
arbennig yng nghywydd Waldo i D. J.. Bydd llawer ohonom wedi
gwrando ar y recordiad rhyfeddol o Waldo yn darllen hwnnw am y
tro cyntaf gydag angerdd ac eneiniad, a’i ddarllen yn y dref hon,
mewn cyfarfod i anrhydeddu DJ yn Ysgol Haf Plaid Cymru yn
1964.
Rhannent yr un delfryd, yr un dyhead, a'r un rhwystredigaethau
hefyd.  
Mi allwn fynd mlaen i ddyfalu am gyfatebiaethau rhwng cynnyrch y
ddau ar wahanol adegau yn eu gyrfa, e.e. A oes a wnelo blwyddyn
fawr gyntaf Waldo fel bardd, 1939, â’r cyffro o fod yn rhan o fywyd
D. J.? Roedd i hwnnw fri cenedlaethol bellach ar ôl helynt yr Ysgol
Fomio ('Penyberth, y berth lle bu/ Disgleirwaith England’s Glory’
chwedl Waldo) .
Byddai hyn ar ôl i D. J. gael blwyddyn gynhyrchiol iawn yn 1938,
yn cynnwys erthyglau ar le Cymru yn y Rhyfel nesaf, a’r sefyllfa yn
Nhrecŵn.  
Ond dyfalu yw hynny, ac rwyf am aros gyda’r gyd-ddealltwriaeth
ddofn yma fel y’i mynegwyd hi gan Waldo yn ei gywydd cyfarch i
D. J. yma yn 1964.  Mae’n briodol ein bod ni yn y ddarlith hon yn
clywed mwy o linellau Waldo, wrth iddo gyda’r ddawn ryfeddol
honno sydd gan feirdd o athrylith ddweud mwy mewn cwpled nag
y gall darlithydd ei ddweud mewn oriau.

Roedd gan D. J. a  Waldo eu hen wynebau a’u tir glas
(cyhoeddwyd cyfrolau DJ yn cynnwys y geiriau yna yn y 30au). Y
gymdeithas y magwyd D. J. ynddi a roes iddo un gainc bwysig o’i
weledigaeth, meddai Waldo:

Gynt yn ardal y galon
Ganed hwyl y gennad hon,
A’i angerdd yw’r gerdd a gwyd
O lân olau hen aelwyd

 
Wrth adolygu ail gyfrol D. J. o straeon yn 1942 meddai Waldo am
weledigaeth D. J., ‘cymdeithas wâr werinaidd, lle mae pob dyn yn
ei ffordd ei hun yn frenin’.  
Mae darllen y gerdd ‘Preseli’ yng ngoleuni gwaith D. J. yn
ddadlennol; mawl i dir glas magwraeth yw’r gerdd honno, onid e,
‘Mur fy mebyd, Foel Drigarn, Carn Gyfrwy, Tal Mynydd/ Wrth fy
nghefn ym mhob annibyniaeth barn’  . . .  ‘ar glosydd, ar
aelwydydd fy mhobl’  y mae’r hen wynebau, ‘hil y gwynt a’r glaw a’r
niwl a’r gelaets a’r grug.’ Y tir glas, yr hen ardal - ‘trwy’r hen ardal’
meddai Waldo yn yr un adolygiad, ‘ y mae pob Cymro’n dod i
ddeall ac i garu ei wlad a’i fyd’ - Mae yna ‘dir glas’ ‘hen ardal’
wahanol yng nghanu Waldo weithiau hefyd, wedi’i chreu gan
syniadau am ryw hen oes aur yn hanes y ddynoliaeth, cynfyd
heddychlon cyn ffurfio’r gwladwriaethau modern a’u tueddiadau
militaraidd - a’r gred yn ymestyn i honni bod gweddillion yr oes aur
honno heb lwyr ddiflannu mewn cymunedau gwledig, ymylol
diarffordd lle roedd cydweithio, cydweithredu yn ffordd o fyw - ‘Hon
oedd fy ffenestr, y cynaeafu a’r cneifio/ Mi welais drefn yn fy
mhalas draw’.
 
Ond ysgrifennodd DJ gyfrol o'r enw Storiau’r Tir Du  hefyd, ac i
raddau helaeth ar hyd blynyddoedd eu cyfeillach, byw yn y tir du yr
oedden nhw, byw mewn cymdeithas oedd yn bell iawn, iawn o’u
delfrydau.

Pwy yw’r gŵr pur ei gariad,
Mawr ei loes am Gymru’i wlad?
. . .
Mae â’i galon yn cronni
Wrth weld ymyrraeth â hi’

 

Ai gwir dweud mai’r tir du yw cynefin pob proffwyd? Peidiwch â’m
camddeall i pan rwy’n dweud mai tir du oedd Abergwaun yn ystod
ei flynyddoedd yma. Fyddai hi ddim wedi bod yn wahanol, rwy’n
siŵr o hynny, pe cawsai ei ddymuniad i godi pac i fod yn  brifathro
mewn ysgol arall.

     Rhag i mi orliwio bu’n byw yma’n ddedwydd ei amgylchiadau
cartrefol ar ôl priodi Sian ddiwedd 1925, ennill ei fara menyn fel
athro ac ymroi yn ei oriau hamdden, heb gyfrifoldebau magu plant,
at ei waith. Ond byw yma’n rhwystredig hefyd, byw gan weld y
Gymraeg yn dirywio a hen safbwyntiau Prydeinig trefedigaethol yn
araf iawn i newid  – byw gan wynebu gelyniaeth a gwrthwynebiad
yn sgil ei safiad, yn arbennig ar ôl Penyberth.  O flaen ei lygaid, yn
ei brofiadau chwerw yn Abergwaun y bu’n rhaid iddo ymgodymu â
realiti’r Gymru gyfoes.
Ga’i gyfeirio at ddwy ysgrif sy’n rhoi cip i ni ar ei ymateb i brofiadau
Abergwaun:

Yn gyntaf un o’i fynych gyfraniadau Saesneg, ‘Fishguard and
Goodwick Council and the Bombing School’ a gyhoeddwyd ym
mhapur Abergwaun, County Echo, 21 Mai 1936. Ar yr adeg yma
mae  protestio cenedlaethol yn erbyn cynlluniau’r Ysgol Fomio;
mae llythyr gan rai o arweinwyr y genedl wedi’i gyhoeddi yn yr
Echo.  Ac mae D. J. wedi anfon penderfyniad cangen leol y Blaid
at  Gyngor y Dre yn gofyn iddynt ei gefnogi. Er cael cefnogaeth ei
gyfaill O. D. Jones yn y cyngor, penderfynu ei nodi yn unig a
wnaethpwyd. Hyn a gymhellodd lythyr nodweddiadol chwyrn i’r
Echo sy’n cynnwys yr ymosodiad hwn ar y cynghorwyr – hyn gan
athro cyflogedig mewn tref fach lle roedd pawb yn nabod pawb, a
mwy nag un o’r cynghorwyr, does bosib, yn llywodraethwyr ar yr
ysgol lle gweithiai D. J. :

‘I wonder how many members of our Council who so proudly
welcome the chief of our national institutions into our midst this
year,[roedd yr Eisteddfod Genedlaethol yn1936 ar fin dod i
Abergwaun] know anything of these national newspapers and
magazines, even their names (mae e newydd ganmol ansawdd y
wasg Gymraeg) To many of these Councillors, though they may
have lived in Wales all their lifetime, the real Wales, which created
the National Eisteddfod, is truly a foreign land. No wonder that its
language, its culture, its traditions, and the sanctity of its territory
mean so little to them.  A Welshman so uprooted can be, and can
do, almost anything without feeling the least compunction, or even
embarrassment. . . . Such a Welshman really does not betray
Wales because he has never known Wales. He has only lived in it.
His national consciousness goes no deeper than a shout on a
football field; and his spiritual sensibilities have become so
atrophied that to him there is no difference between a Welsh
National Eisteddfod and a school for the perfecting of murder. He’ll
support either with perfect equanimity as long as it is likely to be a
going concern. And men bred in this school are today the great
majority  on all the public bodies of Wales. This is the price that
Wales has had to pay for a system of government not responsible
to the Welsh people. We are ruled by aliens of our own blood.’

Yna mae’n gwahodd y cynghorwyr i ymuno â’r criw fydd yn mynd o
Abergwaun y Sadwrn canlynol i’r cyfarfod protest mawr ym
Mhwllheli, yn y gobaith, o’u cael yno, ‘they might realise that they
are not only in Wales, but of Wales, of the Welsh nation’.
Go brin i lawer ohonynt dderbyn y gwahoddiad!

     Golwg ddigon tywyll ar gyflwr pethau yn Abergwaun a geir
mewn ysgrif yn y Faner, ddeng mlynedd yn ddiweddarach, ‘Llyw
ac Angor Cenedl: Neges Hen Athro i’w Hen Ddisgyblion’. Gweld
llong Cymru ar drugaredd y lli  y mae, yn ysglyfaeth i gyfundrefn
addysg Anghymreig, gorfodaeth filwrol ar Gymru a ‘t[h]otalitariaeth
gynyddol Llywodraeth Llundain yn llyncu popeth Cymreig i mewn
iddo’
Ac y mae gweld yr hyn sy’n digwydd i’r Gymraeg yn Abergwaun yn
‘gwaedu calon’.
‘Cenhedlaeth arall a bydd yr iaith yn gwbl farw. Yn Llydaw,
Llywodraeth estron Ffrainc  sydd wrthi’n lladd y Llydaweg ac yn
carcharu Llydawyr am geisio’i chadw’n fyw. Ond yn Abergwaun,
Cymry Abergwaun, a hynny yn eu cartrefi eu hunain, sydd yn lladd
y Gymraeg.’

Bu Waldo gydag e yn y Tir Du - yn yr ‘anialwch trwchus’

Trechu’r anialwch trwchus,
Deifio’r llawr er adfer llys
 
Doedd pobl y tir glas, ‘fy mhobl’ ddim bob amser yn arddangos yr
annibyniaeth barn yr oedd y proffwyd am ei briodoli iddyn nhw,
doedd ‘tawel foes yr oes risial’ ddim wedi cymryd lle yr oes haearn.
Wedi’i bwrw ma’s o’r nyth y mae’r wennol yn 1939, ac ar wahân i’r
agoriad a’r diweddglo disgrifiad o dir du tywyll iawn yw’r cywydd
hwnnw ‘Daw’r Wennol yn ôl i’w nyth’ am sefydlu tank range  yng
Nghastell Martin.

Yn y tir du y mae 'yr Heniaith' yn y gerdd honno - ‘ Hyn yw gaeaf
cenedl, y galon oer/ Heb wybod colli ei phum llawenydd’.  

A hyd yn oed mewn cerddi nad ydynt ar yr olwg gyntaf lawn mor
dywyll, mae isleisiau o ing a rhwystredigaeth, yn fy marn i, yn
amlwg. Cerdd enbyd o drist, nid cerdd ysgafn, yw ‘Fel Hyn y Bu’,
yn cofnodi hanes proffwyd annibyniaeth barn yn cael ei herio gan
un o’i bobl i hun yn ei fro ei hun ‘Why don’t you take out your
identity card’ - a cherdd dywyll y tir du i fesur healeth yw ‘Ar Weun
Cas Mael’ hefyd, gyda’r bardd wedi’i ysgaru bron oddi wrth
gymuned dynion ac yn troi at wrthrychau byd natur am gysur ac
ysbrydoliaeth.

Ond os trigolion y tir du oedd D. J. a Waldo fel ei gilydd, roedd yna
olau ar aelwyd newydd a reolid gan Mrs Sian Williams yn rhif 49 ar
y stryd hon. Yma yr oedd noddfa a chaer ar gyfer rhannu beichiau,
seiadu, dweud y drefn, cadw gweledigaethau yn fyw - angor,
harbwr diogel, defnyddiwch y trosiadau morwrol ystrydebol, maen
nhw i gyd yn addas.

Trwy gyfnodau helbulus i’r ddau yn eu perthynas â’u cyflogwr,
Awdurdod Addysg Sir Benfro, trwy gyfnodau o garchar yn hanes y
ddau, roedd yr aelwyd yn dal yn olau - a nodweddiadol o Waldo yw
mai’r darn ysgafnaf yn y cywydd cyfarch yw’r un sy’n sôn am
gyfnod D. J. yn y carchar -

Bu rownd ar bererindod
Er mwyn hyn i’r mannau od;
I’r gell, i’r llinell a’r llestr,
Fe fu yno yn fenestr

Ar yr aelwyd olau yr oedd y gyfeillach yn adnewyddu, y trafferthion
dros dro yn cael eu gweld yng ngoleuni’r pethau tragwyddol -
dyma Waldo wrth adolygu Storiau’r Tir Coch eto yn sôn am D. J.
a’i debyg:

'Ni raid i’r rhain fyth lwyr anobeithio wrth y gagendor sydd rhwng y
byd y sydd a’r byd a ddylai fod  . . . A theyrngarwch i’r peth
tragwyddol yw sail eu gwrthryfel ym myd amser'

Porthi’r gobaith a’r teyrngarwch i’r delfryd tragwyddol a wnaed yn y
gyfeillach rhwng D. J. a Waldo, adnabod y duwch, ond peidio ag
ildio iddo - yn hytrach ymwroli i ymosod arno, ei geryddu a’i
ddychanu - un o linellau mwyaf Waldo rwy’n credu  yw  'deifio’r
llawr er adfer llys', ac ryn ni wedi clywed D. J. yn gwneud hynny
heno. Câi Waldo awen i ganu fel ehedydd yn y tir du -
‘Daw’r wennol yn ôl i’w nyth’

Ac i adnewyddu’r weledigaeth am y Gymraeg

‘Nyni, a wêl ei hurddas trwy niwl ei hadfyd,
Codwn yma yr hen feini annistryw’ ('Yr Heniaith')

 Mae Waldo yn y cywydd yn sôn am ‘bryder hyderus’ D. J., poeni
am bethau ond peidio ag ildio am eiliad i barlys anobaith,
oherwydd yr hyn sydd yn y fantol yw ein bodolaeth ni fel Cymry -
dyma’r dyfyniad olaf bythol berthnasol o’r cywydd:

Honni hawl hen wehelyth
Rhag darfod o’i bod am byth.
Daw o’th rawd a’th weithredu
Gadw’r tân, ailgodi’r tŷ

Gadewch i ni wrth ddathlu coffadwriaeth Waldo a D. J.  - a Siân -
heno, ymrwymo o’r newydd i’r fraint sydd gyda ni o gadw’r tân ac o
ailgodi’r tŷ.




1

---